परिचय
नेपालको इतिहासमा त्यस्ता थुप्रै व्यक्तित्वहरू छन्, जसले व्यक्तिगत सुख–सुविधाको परवाह नगरी जनताको मुक्तिको लागि जीवन समर्पण गरे । ती मध्ये एक अमर नाम हो—सहिद च्याङबा लामा । उहाँले नेपाली समाजको अन्याय, अत्याचार र दमनको विरुद्ध आवाज उठाउन न केवल राजनीति र सामाजिक अभियानलाई माध्यम बनाउनु भयो, तर जनसंघर्षको भावनालाई गीत–संगीत मार्फत जनजनमा पुर्याउनु भयो ।
सशस्त्र जनयुद्धको पहिलो चरणदेखि अन्तिमसम्म उहाँको योगदान अपूर्व रह्यो । नेपाली सर्वहारा वर्गको मुक्ति, सामन्ती निरंकुशताको अन्त्य, र जनगणतन्त्रको स्थापनाको सपना बोकेर उहाँ अघि बढ्नुभयो । २०५५ साल चैत्र ५ गते अनेकोट, काभ्रेपलाञ्चोकमा, जनयुद्धको क्रममा उहाँले आफ्नो प्राणको आहुति दिनुभयो ।
जन्म, परिवार र बाल्यकाल
च्याङबा लामाको जन्म २०३० साल साउन १४ गते काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाको तेमाल गाउँपालिका वडा नं. ९, धामीटोलमा भएको थियो । उहाँका पिता सुब्बासिं तामाङ र आमा ठूलीमाया तामाङ थिए । गरिब किसान परिवारमा जन्मिएका च्याङबा, आमा–बुबाको कान्छा छोरा थिए । पाँच जना दाजुभाइबहिनीमा उहाँका दाजु धर्मसिं, कर्मसिं, पेम्बा दोर्जे, दिदी बुद्धिमाया र बहिनी कान्छी तामाङ थिए ।
उहाँको बाल्यकाल कठिनाइ, गरिबी र अभावसँगै बित्यो । गाउँमा विद्यालय नभएकाले उहाँले औपचारिक शिक्षा लिन पाउनु भएन । यद्यपि, उहाँ सामान्य साक्षर बन्न सफल हुनुभयो । तामाङ समुदायको परम्परागत कला ‘थाङका’ चित्रकलामा बाल्यकालदेखि रुचि राख्नुभयो र यसैलाई आफ्नो पेशा बनाउनु भयो । साथै, उहाँको अर्को चासो संगीत र नाटकप्रति थियो ।
वैवाहिक जीवन
२०५० साल माघ १३ गते हसनीमाया तामाङसँग परम्परागत तामाङ परिपाटी अनुसार विवाह गर्नुभयो । उहाँका दुई छोरी मसली तामाङ र रामसली तामाङ छन् । पूर्णकालीन राजनीतिक जीवन रोजेपछि उहाँले परिवारलाई छोडेर पार्टी र जनताको सेवामा आफू समर्पित गर्नुभयो।
सांस्कृतिक रुचि र कलाकारको यात्रा
च्याङबा लामा गीत–संगीतमा प्रगाढ रुचि राख्नुहुन्थ्यो । उहाँ बाल्यकालदेखि नै जनतासँग घुलमिल हुने, उनीहरूका पीडा र आशालाई शब्द र सुरमा अभिव्यक्त गर्ने क्षमता राख्नुहुन्थ्यो । खासगरी जनवादी गीत लेख्ने र गाउने प्रतिभाका धनी च्याङबाले गीत–संगीतलाई जनचेतनाको हतियार बनाउनु भयो ।
उहाँका केही क्रान्तिकारी गीतहरूः
‘नखोसे अधिकार पाईदैन, मागेर कसैले दिंदैन’
‘ज्यानमाइली हातको ठेला घटेन’
‘क्रान्तिकारी नेपाल मुक्त बनाइदेउ’
‘हाम्रो रोल्पामा पुलिसहरू पसेर’
यी गीतहरू जनतालाई क्रान्तिको पक्षमा उभ्याउने, उत्पीडित वर्गको आवाज बनाउने माध्यम बने। उहाँ अगुल्टो जनसाँस्कृतिक परिवारको नेतृत्वमा रहेर जनयुद्धको प्रचारप्रसारमा जुट्नुभयो।
राजनीतिक यात्रा
उहाँ २०४७ सालमा तत्कालीन नेकपा (मशाल) मार्फत राजनीतिक जीवनमा प्रवेश गर्नुभयो । पार्टीको नेतृत्वमा तत्कालीन क। प्रचण्ड हुनुहुन्थ्यो । ०४६ सालको जनआन्दोलनपछि देशभर क्रान्तिकारी चेतना फैलिएसँगै उहाँ क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट आन्दोलनमा थप सक्रिय बन्नुभयो ।
२०४८ को संसदीय र २०४९ को स्थानीय निर्वाचनमा संयुक्त जनमोर्चा नेपाल (नेकपा–एकता केन्द्रको राजनीतिक मोर्चा) को तर्फबाट उहाँले सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्नुभयो ।
२०५१ सालमा नेकपा (एकता केन्द्र) विभाजित भएपछि उहाँ क. प्रचण्ड नेतृत्वको नेकपा (माओवादी)मा आबद्ध हुनुभयो । पार्टीको नीति अनुसार २०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचन बहिष्कार अभियानमा उहाँ गीत–संगीत र घरदैलो कार्यक्रमहरूमा अगाडि रहनुभयो।
पार्टीको निर्देशन अनुसार उहाँले आफ्नो पेशा, परिवार, निजी जीवन छोडेर पूर्णकालीन कार्यकर्ता बन्ने निर्णय गर्नुभयो । उहाँ जिल्ला कमिटी सदस्य र अखिल नेपाल जनसाँस्कृतिक महासंघको केन्द्रीय सदस्य समेत हुनुहुन्थ्यो।
सामाजिक तथा साहित्यिक योगदान
च्याङबा लामा केवल राजनीतिक अभियन्ता थिएनन् । उहाँ एक सशक्त सांस्कृतिक योद्धा पनि हुनुहुन्थ्यो। उहाँले गीतमार्फत केवल प्रचार नभई जनताको पीडालाई स्वर दिनु भयो। उहाँका गीतहरू केवल मनोरञ्जन थिएनन्, ती सामाजिक यथार्थको कठोर चित्रण थिए । क्रान्तिको पक्षमा लड्ने हजारौं युवालाई उहाँका गीतहरूले उत्प्रेरणा प्रदान गरे।
उहाँको कलात्मक योगदानले नेपाली जनसांस्कृतिक आन्दोलनमा महत्वपूर्ण स्थान पाएको छ । जनयुद्धकालीन सांस्कृतिक प्रतिरोध अभियानका उहाँ एक प्रेरक शक्ति हुनुहुन्थ्यो।
सहादतः एक पाशविक हत्या
२०५५ साल चैत्र ५ गते काभ्रेको अनेकोटमा सुराकीको आधारमा प्रहरीद्वारा घेराबन्दी गरियो। त्यस घडीमा च्याङबा लामा सहित चिनिमाया लामा, गुम्वा सिंह तामाङ, निर्मला देवकोटा, डम्बर श्रेष्ठ, शुभद्र सापकोटा र मञ्जु कुँवर अनेकोटस्थित घरमा जम्मा भएर सांस्कृतिक अभियानको तयारी गर्दै थिए।
प्रहरीले बिना कुनै चेतावनी घरमा आगो लगाएर उनीहरूलाई बाँच्नै नदिई जलाएर मारियो । यस घटनालाई जनयुद्धकालको एक नरसंहारको रूपमा लिने गरिन्छ। च्याङबा लामा केवल एक पार्टी कार्यकर्ता थिएनन् —उहाँ परिवर्तनको पक्षमा जनतासँग जोडिने पुल हुनुहुन्थ्यो ।
सरकारी मान्यता र स्मृति संरक्षण
२०६५ साल पौष ९ गते तत्कालीन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड) नेतृत्वको मन्त्रिपरिषद् बैठकले च्याङबा लामालाई औपचारिक रूपमा ‘राष्ट्रिय सहिद’ को मान्यता दियो। २०८० सालमा यो निर्णय राजपत्रमा प्रकाशित भयो।
काभ्रेको अनेकोटमा उहाँसहित ७ जना सहिदको सम्झनामा एक भव्य सहिद पार्क स्थापना गरिएको छ। प्रत्येक वर्ष त्यहाँ सांस्कृतिक प्रतिरोध दिवस मनाइन्छ। गाउँमा उहाँको स्मृतिमा एक छ्योर्तेन (बौद्ध स्मारक) पनि निर्माण गरिएको छ।
उहाँमाथि आधारित लेख, कविता र फिल्महरू
यद्यपि हालसम्म च्याङबा लामामाथि पूर्ण रूपमा केन्द्रित साहित्यिक कृति वा चलचित्र सार्वजनिक भएको छैन, उहाँमाथि केही जनवादी गीत र कविता लेखिएका छन्। उहाँको योगदानलाई जनयुद्धको सांस्कृतिक पक्षको अध्यायको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ।
निष्कर्षः
सहिद च्याङबा लामाबाट सिक्न सकिने प्रेरणा
सहिद च्याङबा लामाको जीवनले हामीलाई धेरै कुरा सिकाउँछः
व्यक्तिगत इच्छाभन्दा ठूलो हो—सामूहिक मुक्ति।
गीत–संगीत मात्र मनोरञ्जनको साधन होइन, परिवर्तनको हतियार पनि हुन सक्छ।
क्रान्ति कलाको माध्यमबाट जनचेतनालाई बलियो बनाउन सकिन्छ।
गरिबी, अशिक्षा वा अभाव परिवर्तनको बाधा होइन—बरु उत्प्रेरक हुन सक्छ।
उहाँको आदर्श आजका पुस्ताका लागि अझ सान्दर्भिक छन्। जब राजनीतिक स्वार्थ, उपभोक्तावाद र व्यक्तिगत उन्नतिमा समाज केन्द्रित हुँदैछ, त्यही बेला च्याङबा लामाजस्ता सहिदहरू हामीलाई जनपक्षीय सोच, निःस्वार्थ सेवा र परिवर्तनको पक्षमा उभिने आह्वान गर्छन् ।
अन्त्यमा
सहिद च्याङबा लामाको जीवन नेपाली जनताको जीवनसँग गाँसिएको थियो। उहाँको सादगी, त्याग, समर्पण, र सांस्कृतिक योगदानले उहाँलाई जनसांस्कृतिक आन्दोलनको अमर योद्धा बनाएको छ। जनयुद्धको इतिहासमा च्याङबा लामा नाम सदैव स्वर्ण अक्षरमा लेखिनेछ।
महान सहिद च्याङबा लामा अमर रहुन् ।
समाचार पढेपछि प्रतिक्रिया लेख्न नभुल्नुहाेला ।
